Vanitas

Vanitas

In de Lakenhal in Leiden loopt tot 2 juli een mooie expositie over de vanitas-schilderijen van David Bailly (1584-1657), een plaats-, tijd- en vakgenoot van Rembrandt. Vanitas, betekent ijdelheid in de Bijbelse betekenis van vergankelijkheid en tevergeefsheid. Het verwijst naar de openingswoorden van het Bijbelboek Prediker, waar staat: “IJdelheid der ijdelheden, alles is ijdelheid” (in de Nieuwe Bijbelvertaling: “Lucht en leegte, alles is leegte.”)

In de 16^e en de 17e eeuw werden vanitas-stillevens een geliefd genre, waarin diverse symbolen die de sterfelijkheid symboliseren werden getoond: kaarsen, schedels, bellenblazers, verwelkende bloemen, dode dieren etc. Een belangrijke inspiratiebron was de stoïcijnse filosofie, met name de geschriften van Seneca over tijd en eindigheid waren populair. Op één van de werken van Bailly prijkt een borstbeeld van de Romeinse filosoof. Teksten als ‘homo bulla’ (de mens is een zeepbel) en ‘quis evadet’ (wie zou eraan ontkomen) werden in de stillevens verwerkt.

Het vanitas-thema benadrukt hoe betrekkelijk alles is in het licht van de sterfelijkheid. Schoonheid, kennis en rijkdom vergaan. Het dubbelzinnige van de schilderijen is dat ze deze boodschap van nietigheid brengen, maar meteen van de gelegenheid gebruik maken om te tonen om de eigen virtuositeit ten toon te spreiden. Best ijdel inderdaad.

Het laat zien wat de opkomst van de moderniteit te bieden heeft, veel moois en een antropocentrisch wereldbeeld waarin de mens zichzelf relativeert, maar daarmee ook tot de maat der dingen maakt. Alles is ijdelheid. Het leuke van de Lakenhal is dat je ter plekke het contrast kunt zien met de voormoderne middeleeuwse kunst, met name de altaarstukken, waarin de kruisiging en de graflegging van Christus pijnlijk dichtbij komen en je tot deelnemer maken van een schouwspel waar je niet stoïcijns onder kan blijven. En dan nog het beroemde laatste oordeel van Lucas van Leijden (1527), waarbij alle betrekkelijkheid het veld ruimt voor alles of niets.

Twee wijzen van geloven? Middeleeuws of modern. Ik denk niet dat wij het voor het kiezen hebben, daarvoor zijn we te geseculariseerd. Maar, op 1 van de stillevens van Bailly zie je naast een met overdaad gedekte tafel ook een schaal met avondmaalsbrood en de beker der dankzegging. Toont de schilder ons zo terzijde toch nog een medicijn tegen de ijdelheid?